ที่จะต้องว่ากันให้เห็นชัดคือบทบาทการกู้ชาติออกรบของแม่ทัพของเสด็จวังหน้าในอดีต  เกิดขึ้นในช่วงต่อของประวัติศาสตร์สองยุคคือ  ประวัติศาสตร์ยุคกลางในยุคของเจ้าครองนคร (Feudal State) เมื่อมาสู่ยุคของพระพุทธเจ้าหลวงรัชกาลที่ ๕ นั้นเป็นช่วงรอยต่อของประวัติศาสตร์ยุคใหม่ (Modern History) ที่รัฐเจ้าครองนครกำลังเปลี่ยนแปลงไปสู่การสร้างชาติใหม่ (Modern State)   หากนับช่วงการเปลี่ยนแปลงกำลังพลของเสด็จวังหน้ากรมพระยาบวรมหาสุรสีหนาทในช่วงรัชกาลที่ ๑ มาถึงรัชกาลที่ ๕ นั้นระยะเวลาห่างกันไม่ถึงร้อยปีเท่านั้น  ที่โลกก้าวขึ้นสู่ช่วงการเปลี่ยนแปลงครั้งสำคัญของการจัดระเบียบโลกใหม่  ส่งผลต่อการจัดการประเทศและการประกาศจุดยืนต่อประเทศเพื่อนบ้านและประชาคมโลกต่างกันอย่างสิ้นเชิง

 

                ในช่วงของการเปลี่ยนแปลงนี่เองที่ทำให้เงื่อนไขการต่อสู้ปกป้องราชอาณาจักรต้นราชวงศ์และกลางราชวงศ์จักรีนั้นต่างกัน   ในช่วงต้นกรุงรัตนโกสินทร์ คู่สงครามกับชาติสยามคือกัมพูชา    แต่ในสมัยของพระพุทธเจ้าหลวงคู่กรณีมิใช่กัมพูชาอีกต่อไปเนื่องจากในขณะนั้นกัมพูชาเป็นประเทศราชของสยาม  คู่ต่อสู้เพื่อปกป้องอธิปไตยดินแดนของพระพุทธเจ้าหลวงรัชกาลที่ ๕ กลายเป็นฝรั่งเศส นักล่าอาณานิคมที่คืบคลานเข้ามาดินแดนแถบนี้ตั้งแต่สมัยราชอาณาจักรกรุงศรีอยุธยาเป็นต้นมา  เปลี่ยนแปลงบทบาทของชาติตนเอง จากการนำอาวุธมาค้าขายแลกเปลี่ยนสินค้า  มาเป็นการใช้แสนยานุภาพอาวุธข่มขู่คุกคามชาติสยามแทน   

 

               แต่สิ่งที่ทำให้พวกเขาคาดไม่ถึงก็คือนักกีฬากลุ่มนี้มีเรื่องบอกเล่ามากมายเกินความคาดเดา  นอกเหนือจากเอกสารที่แจกจ่ายมาตลอดทางพร้อมแผ่นป้ายทวงคืนมณฑลบูรพาเขาพระวิหารด้วยอนุสัญญาโตเกียวพุทธศักราช ๒๔๘๔ คริสตหรือศักราช ๑๙๔๑

 

                การประกาศว่าคณะธรรมยาตราไม่ได้เป็นพันธมิตรทำให้คณะธรรมยาตราได้รับการต้อนรับแบบแปลกๆเช่นกันจาก เครือข่ายแกนนำพันธมิตรฯที่ปักหลักปราศรัยอยู่ที่อำเภอเมืองจังหวัดศรีสะเกษในขณะนั้น    ในขณะที่พันธมิตรฯเลือกรูปแบบม็อบปราศรัยอยู่กับที่  แต่คณะธรรมยาตราเลือกการเคลื่อนไปด้วยการเดินที่มีความสุ่มเสี่ยงต่ออันตรายมากกว่า       การเลือกรูปการต่อสู้ต่างกันเช่นนี้เพราะเกิดจากการตกผลึกทางความคิดเรื่องการต่อสู้อหิงสาพุทธซึ่งเป็นการปฏิบัติขั้นสูง ***  แต่ที่เหนืออื่นใดคือ “ปริศนา” ของการเดินที่ว่าคณะธรรมยาตราจะเดินไปถึงสุดยอดแดนสยามที่เขาพระวิหารเพื่อจุดประสงค์ใด  และจะนำการเคลื่อนนี้ไปจบที่ใด     สิ่งเหล่านี้ก่อผลสะเทือนอย่างมากต่อ  “ระบบการบริหาร ”  กลไกรัฐทั้งหมด  นับตั้งแต่ผู้ว่าราชจังหวัด นายอำเภอ อบจ. อบต. ตำรวจ ทหาร  เจ้าหน้าที่อุทยานแห่งชาติ ซึ่งเป็นระดับปฏิบัติงานทั้งหมด ยิ่งคณะธรรมยาตราเคลื่อนใกล้บริเวณอุทยานแห่งชาติเข้าไปทุกที  ความกดดันที่มีต่อกลุ่มคนเหล่านี้ก็เกิดขึ้นเพิ่มขึ้นทุกทีอย่างหลีกเลี่ยงไม่ได้  และนั่นคือเงื่อนไขการทำงานของคณะธรรมยาตราที่พร้อมเผชิญแรงเสียดทานทุกรูปแบบที่ระเบิดมาจากเจ้าหน้าที่รัฐกลุ่มนี้

                 คณะธรรมยาตราเดินไต่เนินพร้อมการร้องเพลง “แผ่นดินของเรา” สลับกับ “ เพลงบูชาคุณบรรพบุรุษ..”  มาตลอดทาง รวมทั้งเพลงปลุกใจรักชาติอีกหลายต่อหลายเพลง   

 

                 ในท่ามกลางการรายงานข่าวต่อเนื่องโดยสื่อมวลชนท้องถิ่นนั้น  คณะธรรมยาตราชุดขาวไม่มีโอกาสรู้เลยว่าคนที่ได้รับความกดดันมากที่สุดจากการเคลื่อนของคณะธรรมยาตราไปประชิดดินแดนนั้นไม่ใช่คนไทย  หากแต่เป็นรัฐบาลกัมพูชาภายใต้การนำของสมเด็จฮุนเซน  เพราะได้มีข่าวรายงานแจ้งว่ารัฐบาลฮุนเซนได้สั่งปิดประตูทางขึ้นเขาพระวิหารฝั่งไทยแล้วอย่างไม่มีกำหนด  และเป็นการสั่งปิดก่อนที่คณะธรรมยาตราจะเคลื่อนขบวนไปถึง   โดยให้เหตุผลอย่างเดียวในขณะนั้นว่าจะเปิดก็ต่อเมื่อกลุ่มคนชุดขาวเดินทางกลับไปก่อน  การก่อผลสะเทือนของคณะธรรมยาตราได้ผลแล้วจริง!! 
 

     
                  ชุดขาวนำชี้แผ่นดิน....เอาแผ่นดินของเราคืนมา